บทประพันธ์  รพีพร
บทโทรทัศน์ : บทกร
กำกับการแสดง : ธรธร สิริพันธ์วราภรณ์

พุทธศักราช 2428   ณ บ้านของ พระยาไชยากร ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่กระทรวงมหาดไทย  กิ่งทาสเก่าแก่ของคุณหญิงไชยากร ภรรยาของพระยาไชยากรผู้ล่วงลับไปแล้ว  ได้เห็นเอกสารราชการ บ่งบอกการให้ลูกทาสที่เกิดปีมะโรงสัมฤทธิศก จะได้ความเป็นไท  กิ่งดีใจมากเพราะ แก้ว ลูกชายของตนจะได้อิสรภาพไม่ต้องเป็นทาสอีกต่อไป

กิ่ง แก้ว เป็นทาสเพียงสองคนในบ้าน ที่อ่านออกเขียนได้  เพราะกิ่งเคยถูกบังคับให้เรียนหนังสือเป็นเพื่อนคุณหญิงไชยากรตั้งแต่เด็ก  พอกิ่งมีลูก เลยสอนแก้วให้รู้หนังสือ จนแก้วเห็นความสำคัญของการศึกษา และอยากจะมีความรู้มากขึ้น เพื่อชีวิตที่ดีกว่า

แก้วแอบหลงรัก คุณน้ำทิพย์ ลูกสาวคนเดียวของพระยาไชยากร  คุณน้ำทิพย์เป็นคนสวย จิตใจดี พูดจาไพเราะแม้แต่กับทาสที่ต่ำต้อย คุณน้ำทิพย์ก็ยังให้ความเมตตาเสมอต้นเสมอปลาย  ทุกเช้า แก้วมีหน้าที่ช่วยคุณน้ำทิพย์เก็บดอกไม้ เพื่อร้อยมาลัยบูชาพระ  ทั้งคู่เลยพูดคุยกันบ่อยๆ แก้วเป็นคนช่างพูด ฉลาด ทำให้คุณน้ำทิพย์แอบชอบแก้วเงียบๆอยู่เช่นกัน  แต่ด้วยความแตกต่างทางชนชั้น และความเป็นหญิง คุณน้ำทิพย์เลยไม่สามารถแสดงออกอะไรได้มาก

อีกทั้ง คุณมาโนช ลูกพี่ลูกน้องของคุณน้ำทิพย์ ซึ่งได้อาศัยอยู่เรือนเดียวกัน  ได้หมายปองอยากแต่งงานกับคุณน้ำทิพย์มานานแล้ว  แต่คุณน้ำทิพย์ไม่ชอบมาโนช เพราะเป็นคนเกเร โหดร้าย แล้วยังมักมากในกามคุณ เรียกทาสสาวๆไปบำเรออยู่บ่อยๆ  แต่ติดที่มาโนชเป็นหลานรักของพระยาไชยากรพ่อของตน  คุณน้ำทิพย์เลยทำอะไรได้ไม่มาก ได้แต่บ่ายเบี่ยง ว่าหากมาโนชได้เป็นคุณหลวงเมื่อไหร่ แล้วค่อยมาคุยเรื่องการแต่งงาน  ทำให้มาโนชอยากเป็นคุณหลวงเร็วๆ พยายามวิ่งเต้นต่างๆนาๆ แต่เพราะเป็นคนไร้ความสามารถ จึงไม่ก้าวหน้าในหน้าที่การงานเท่าที่ควร ดีแต่ว่าร่ำรวย คนอื่นจึงเกรงใจ ไม่กล้าทำอะไรมาโนชมากนัก

วันหนึ่ง พระนิติธรรมลือชา ผู้พิพากษาหนุ่มซึ่งเรียนจบจากประเทศอังกฤษ  ได้มาปลูกเรือนแพอยู่ฝั่งตรงข้ามเรือนของพระยาไชยากร  เพราะพระนิติธรรมเบื่อหน่ายปัญหาทางบ้าน  เนื่องจาก พระยาเดชารณภพ ผู้เป็นพ่อ  ซึ่งเป็นนายทหารชั้นผู้ใหญ่ เป็นคนติดเหล้า เจ้าอารมณ์มาก  เวลาไม่กินเหล้า จะเป็นคนดีน่านับถือ แต่พอเมาก็เปลี่ยนเป็นคนละคน ทั้งดุร้าย ใช้กำลังทุบตี คุณหญิงลออ ภรรยา ซึ่งยังเป็นน้าแท้ๆของพระนิติธรรมอยู่บ่อยๆ  จนพระนิติธรรมทนไม่ไหว ต้องแยกบ้านออกมา

พระยาไชยากรเห็นว่ามีผู้พิพากษามาอยู่ใกล้ๆ ก็หวังผูกมิตรเพื่อจะได้มีเส้นสายมากขึ้น เลยใช้ให้มาโนชเอาของขวัญมาให้ แต่พระนิติธรรมกลับปฏิเสธเพราะกลัวถูกครหา ทำให้พระยาไชยากรเสียหน้าจนผูกใจเจ็บ ยิ่งฐานะของพระนิติธรรมอยู่ระดับกลางๆ ไม่รวยเหมือนบ้านตน ก็เลยหาเรื่องดูถูกต่างๆนาๆ  แต่แก้วกลับนิยมชมชอบในความซื่อสัตย์ของพระนิติธรรมมาก พอมีโอกาสก็แวะเวียนมารับใช้ ฝากเนื้อฝากตัวอยู่บ่อยๆ

พระนิติธรรมเอ็นดูแก้ว ที่เป็นทาสแต่มีความใฝ่รู้  เลยให้แก้วเป็นคนคัดลอกสำนวนคดีความต่างๆ ซึ่งแก้วก็ตั้งใจทำงานอย่างดี แม้ว่าตนต้องทำงานที่บ้านพระยาไชยากรอยู่แล้ว แต่ก็ยังขวนขวายมาช่วยงานพระนิติธรรม ทำให้พระนิติธรรมคอยสอนกฎหมาย อธิบายคดีความต่างๆ เพิ่มพูนความรู้ให้แก้วมากขึ้นเรื่อยๆ  และยังทำให้แก้วได้รู้จักกับ กัลยา หรือ คุณแดง น้องสาวคนเล็กของพระนิติธรรม ซึ่งทนปัญหาที่บ้านไม่ไหว ต้องหลบมาอยู่กับพี่ชายเช่นกัน

คุณแดงแอบชอบแก้วอยู่เงียบๆ ยิ่งรู้จากพี่ ว่าเมื่อไหร่ที่แก้วอายุครบยี่สิบเอ็ด ก็จะเป็นไทไม่ต้องเป็นทาสอีก  แถมแก้วยังมีความตั้งใจจะรับราชการ คุณแดงจึงหวังลึกๆว่าวันหนึ่งแก้วจะก้าวหน้าเป็นใหญ่เป็นโตทัดเทียมกับตน  ความรักที่ตนมีกับแก้วจะได้ไม่ต้องปิดบังอีก  โดยที่คุณแดงไม่รู้ ว่าผู้หญิงคนเดียวที่อยู่ในใจแก้วคือคุณน้ำทิพย์  แถมแก้วยังมี บุญเจิม ทาสสาวคนสวย น้องสาวของ บุญมี หัวหน้าทาสและลูกน้องคนสนิทของมาโนชมาหลงรักแก้วอยู่ก่อนแล้ว

บุญเจิมหลงรักแก้วอย่างคลั่งไคล้ คอยช่วยเหลือแก้วต่างๆนาๆ  แต่แก้วก็เห็นบุญเจิมเป็นเพียงแค่น้อง เลยยิ่งทำให้บุญเจิมอยากเอาชนะแก้วมากขึ้น  จนกระทั่ง เรื่องที่อีกสองปีลูกทาสที่เกิดปีมะโรงจะเป็นไท รู้ถึงหูพระยาไชยากรจนมีการสอบสวนกันขึ้น ทุกคนซัดทอดไปที่กิ่งแม่ของแก้ว จนกิ่งถูกโบยเพราะพระยาไชยากรไม่ต้องการปล่อยพวกทาสไป  และพร่ำสอนพวกทาส ว่าทาสโง่ถึงเป็นไทก็ต้องอดตายเพราะไม่มีความรู้ สู้อยู่รับใช้ตนต่อไปไม่ได้  และยังสั่งห้ามไม่ให้ทาสทุกคนไปมาหาสู่บ้านพระนิติธรรมอีก เพราะกลัวพระนิติธรรมบอกความจริงแล้วทาสจะกระด้างกระเดื่อง

แต่แก้วอยากมีความรู้มากขึ้น เลยยอมเสี่ยงแอบว่ายน้ำข้ามคลองไปตอนดึกๆเพื่อไปช่วยพระนิติธรรมทำงานเหมือนเดิม  โดยมีบุญเจิมคอยให้ความช่วยเหลือ ทำให้มาโนชอดเขม่นแก้วไม่ได้ เพราะตนหมายมั่นปั้นมือจะให้บุญเจิมมาบำเรอตนอยู่นานแล้ว แต่บุญเจิมไม่ยอมเพราะรักแก้ว  บุญมีพี่ชายจึงบังคับให้น้องยอมเป็นเมียมาโนช บุญเจิมเสียใจที่พี่ทำกับตน เลยคิดจะตกเป็นของแก้วก่อน ก่อนที่จะยอมบำเรอมาโนช

แก้วไม่ได้คิดอะไรกับบุญเจิม แต่ก็อดสงสารบุญเจิมไม่ได้ เลยหลอกบุญเจิมว่าถ้ามีอะไรกัน แล้วมีลูก ลูกก็ต้องเป็นลูกทาสเหมือนพวกตน  แต่ถ้าตนพ้นจากการเป็นทาสเมื่อไหร่ ลูกก็จะได้เป็นไทเช่นกัน  แก้วเลยขอให้บุญเจิมอดทน และออกอุบายให้บุญเจิมไปหาคุณน้ำทิพย์และเล่าเรื่องที่มาโนชกับบุญมีจะบังคับตนให้บำเรอมาโนช  คุณน้ำทิพย์เกลียดเรื่องพวกนี้มาก เลยให้บุญเจิมมานอนที่ห้องของตน  มาโนชไม่กล้าขัดใจคุณน้ำทิพย์ เลยต้องยอมสละบุญเจิมด้วยความเสียดาย

ด้วยอารมณ์หงุดหงิด มาโนชเลยไปคว้า อ่อน ทาสสาวแม่ลูกอ่อนมาบำเรอตนแทน  ทำให้ ใบ สามีของอ่อนผูกใจเจ็บ แถมอ่อนยังชอบที่ได้เป็นเมียทาสของมาโนช เพราะได้เงินทองใช้ไม่ขาดมือ และได้กร่างใส่พวกทาสด้วยกันอีกต่างหาก  มาโนชผูกใจเจ็บเรื่องบุญเจิม เลยหาเรื่องแก้ว ด้วยการให้บุญมี เข้ม พลอย ทาสคู่ใจทั้งสามไปดักจับแก้ว  ตอนที่กลับมาจากเรือนพระนิติธรรม  แก้วจึงถูกโบยจนเจ็บหนัก โทษฐานที่ขัดคำสั่งของพระยาไชยากรผู้เป็นนาย

คุณน้ำทิพย์สงสารแก้ว จึงแอบเอายาให้บุญเจิมไปทาให้แก้ว จนแก้วอาการดีขึ้น  พอค่อยยังชั่ว แก้วก็แอบไปหาพระนิติธรรมเพื่อหาความรู้อีก  พระนิติธรรมชอบนิสัยแก้ว และยิ่งรู้ว่าคุณน้ำทิพย์คอยช่วยแก้วก็รู้สึกสนใจที่คนโหดเหี้ยมอย่างพระยาไชยากรมีลูกสาวจิตใจดีแบบนี้  พระนิติธรรมรู้ว่าคุณน้ำทิพย์ชอบไปทำบุญ เลยไปดักเจอ พอเห็นหน้าคุณน้ำทิพย์ครั้งแรก  พระนิติธรรมก็ตกหลุมรักทันที จนถึงขนาดเขียนจดหมายรักฝากแก้วไปให้คุณน้ำทิพย์

แก้วเจ็บปวดมากที่ต้องรับจดหมายมา  แต่บุญคุณของพระนิติธรรมมีมากกว่า และตนก็สำนึกว่าไม่คู่ควรกับคุณน้ำทิพย์ จึงยอมเอาจดหมายไปให้คุณน้ำทิพย์  แต่แทนที่คุณน้ำทิพย์จะดีใจ ที่มีผู้พิพากษาหนุ่มหล่อมาชอบ คุณน้ำทิพย์กลับเสียใจที่แก้วเอาจดหมายรักของคนอื่นมาให้ตน  คุณน้ำทิพย์จึงพูดจาประชดประชันแก้วหลายอย่าง แก้วกำลังน้อยใจเลยเถียง ทำให้คุณน้ำทิพย์บันดาลโทสะเหวี่ยงพานหมากใส่แก้ว  แก้วก็ไม่ยอมหลบจนถูกพานหมากฟาดเข้าที่หัว จนหัวแตก  คุณน้ำทิพย์เสียใจเลยไม่พูดกับแก้วอีก และตัดสินใจเขียนจดหมายตอบกลับพระนิติธรรมไป พระนิติธรรมดีใจที่คุณน้ำทิพย์มีใจตอบตน  โดยไม่รู้ว่าเบื้องหลังเป็นความเจ็บปวดของแก้ว และคุณน้ำทิพย์อย่างมาก

พระยาไชยากรมีเพื่อนสนิทเป็นพระภิกษุอยู่วัดนามบัญญัติ เลยมักจะแวะไปทำบุญบ่อยๆ  จนรู้จักกับ แม่น้อม เศรษฐีนีเจ้าของร้านทำธูปหอม  แม่น้อมอายุสี่สิบแล้ว แต่ยังสวยมาก และมีลูกสาวสวยไม่แพ้กัน ชื่อ แม่นิ่ม อายุเพียงยี่สิบ  พระยาไชยากรจึงแวะเวียนมาหาสองแม่ลูกอยู่ตลอด เอาของมาฝาก ทำทีเหมือนจะจีบแม่น้อม  จนแม่น้อมตายใจ ประกอบกับตนเป็นแม่ม่ายผัวตายมาหลายปี ถ้าแต่งงานใหม่กับพระยาก็ได้เป็นคุณหญิง  แม่น้อมเลยเต็มใจรับพระยาไชยากรเต็มที่  แต่พระยาไชยากรกลับมาสู่ขอแม่นิ่มลูกสาวแทน ทำให้แม่น้อมเสียใจ แต่เห็นว่าลูกมีใจให้พระยาไชยากรก็เลยไม่ว่าอะไร

แต่ก็กลับถูกพระยาไชยากรหลอกซ้ำ โดยพระยาไชยากรเพียงแต่รับแม่นิ่มเป็นเมียน้อย ไม่ได้แต่งงาน ไม่ให้ตำแหน่งคุณหญิง แถมยังเช่าบ้านให้อยู่ ไม่ยอมให้ไปอยู่ที่เรือน  แม่น้อมโกรธมากมาเอาเรื่องถึงบ้านเช่า แต่กลับถูกรพะยาไชยากรยิงปืนขู่จนต้องหนีตายออกมา  แม่น้อมผูกใจเจ็บ เลยส่งคนไปดักทำร้าย แต่กลับเป็นบุญมี เข้ม รับเคราะห์แทน  พระยาไชยากร ไม่มีทาสขับรถม้าให้ เลยให้แก้วมาขับรถแทนร่วมกับ คอก ทาสหนุ่มอีกคน

แก้วขับรถม้ามาส่งพระยาไชยากรที่บ้านแม่นิ่มทุกวัน จนคุ้นเคยกับแม่นิ่มซึ่งกำลังตั้งท้อง  แม่นิ่มคิดถึงแม่มาก แต่แม่โกรธพระยาไชยากรจนไม่ยอมเหยียบบ้านตน  แก้วสงสารจึงอาสาไปบอกแม่น้อม และพรรณนาความลำบากใจของแม่นิ่มยกใหญ่ แม่น้อมร้องไห้คิดถึงลูกเช่นกัน  จึงยอมลดทิฐิแอบมาหาลูกในวันที่พระยาไชยากรไม่มา ทำให้สองแม่ลูกปรับความเข้าใจกันได้

มาโนชกำลังจะได้เป็นขุน เลยขอหมั้นน้ำทิพย์ไว้ก่อน แต่ก็เกิดเหตุ เมื่อมาโนชเรียกอ่อนมาบำเรอ ทำให้ใบทนไม่ไหว ฆ่าอ่อนตายแล้วตามเอาดาบบุกขึ้นไปจะฆ่ามาโนช  แต่บุญมี เข้ม พลอยช่วยเอาไว้ได้  พระยาไชยากรไต่สวนเรื่องที่เกิดขึ้น โดยทาสทุกคนถูกมาโนชข่มขู่จนไม่กล้าบอกความจริง  มีแต่แก้ว บุญเจิม คุณน้ำทิพย์ เป็นพยานให้ ว่ามาโนชมักมากจนเกิดเรื่อง  พระยาไชยากรอับอาย เลยไม่เอาเรื่องใบ  แต่ก็ขู่ใบไม่ให้เล่าเรื่องนี้ให้ตุลาการฟัง โดยแลกกับการสัญญาว่าจะเลี้ยงลูกของใบต่อไป  ใบยอมทำตามเพราะห่วงลูก เลยไม่ได้ลดหย่อนผ่อนโทษจากการถูกมาโนชสวมเขา จนต้องถูกประหาร

แก้วสะเทือนใจมากกับความไม่เป็นธรรม เลยมุ่งมั่นว่าตนเป็นไทได้เมื่อไหร่  จะเป็นตุลาการผู้พิพากษาให้ได้ เพื่อช่วยคนให้ได้รับความเป็นธรรมมากกว่านี้  แต่ความฝันของแก้วก็เกือบต้องพังลง เมื่อแก้วหลงกลพระยาไชยากรจนถูกจับได้ว่าแอบไปหาพระนิติธรรมที่เรือนอีก  พระยาไชยากรเลยเฆี่ยนแก้วปางตาย แถมขังคุกเอาไว้  คุณน้ำทิพย์สงสารแก้วมาก เลยแอบไปหาในคุกพร้อมกับเอายาไปให้

แก้วรู้ตัวว่าอาจจะไม่รอด เลยสารภาพความรักที่ตนมีต่อคุณน้ำทิพย์  คุณน้ำทิพย์ก็หักห้ามใจไม่อยู่ จนยอมรับว่าตนก็รักแก้วเช่นกัน  ทั้งคู่กอดกันด้วยความรักอยู่ในคุก โดยไม่รู้ว่าบุญเจิมแอบเห็นบุญเจิมเสียใจสุดๆจนเอาเรื่องนี้ไปบอกพี่ชาย  บุญมีอยากได้รางวัล เลยเอาเรื่องนี้ไปบอกพระยาไชยากร  พระยาไชยากรเรียกลูกสาวมาสอบสวน คุณน้ำทิพย์ยอมรับว่าตนรักแก้ว ทำให้พระยาไชยากรโกรธสุดขีดจนตบหน้าคุณน้ำทิพย์ไป  แล้วสั่งให้บุญมีไปลอบฆ่าแก้วในคุก

บุญเจิมรู้ความลับเข้า ก็ห่วงแก้วที่ต้องมาตายเพราะตน เลยขอร้องพี่ไม่ให้ฆ่าแก้ว แต่บุญมีไม่ยอม  เพราะหวังว่าจะได้รางวัลจากมาโนชอีกต่อนึง ทันทีที่มาโนชกลับจากราชการ เพราะมาโนชเกลียดแก้วเป็นทุนอยู่แล้ว  บุญเจิมไม่มีทางเลือก พอตกดึกเลยแอบไปช่วยแก้ว บุญเจิมรู้ว่าเข้มแอบชอบตนมานานแล้ว เลยยอมมีอะไรกับเข้ม จนเข้มเผลอ บุญเจิมเลยขโมยกุญแจคุก ไปช่วยแก้วหนีออกไปได้

บุญมีรู้เรื่องก็โกรธสุดๆ ทำร้ายน้องแล้วยังคิดจะตามล่าแก้ว  บุญเจิมไม่ยอมให้พี่ไป พยายามขวางเลยพลั้งมือแทงพี่ชายจนตาย  คอกมาเห็นเหตุการณ์เข้าก็ตกใจ กลัวบุญเจิมถูกจับ เลยพาบุญเจิมหนีไป  ตอนเช้า พระยาไชยากรรู้เรื่องทั้งหมดก็เจ็บใจที่ฆ่าแก้วไม่ได้ แถมบุญมียังมาตายซะอีก  มาโนชกลับมาจากราชการ พอรู้เรื่องก็ออกอุบายให้พระยาไชยากรใส่ร้ายว่าแก้วเป็นคนฆ่า ตำรวจจะได้ตามจับแก้ว  พระยาไชยากรเห็นด้วย เลยแจ้งความว่าแก้วเป็นคนฆ่าบุญมี แถมยังจับกิ่งขังคุกไว้แทนแก้ว โดยที่ไม่ยอมฟังคำห้ามปรามของคุณน้ำทิพย์แม้แต่น้อย

แก้วหนีไปขอความช่วยเหลือจากพระนิติธรรม  พระนิติธรรมเลยให้คุณแดงพาแก้วไปหลบ เพราะรู้ว่าแก้วถูกใส่ร้าย  คุณแดงดีต่อแก้วมาก และยิ่งอยู่ใกล้กัน คุณแดงก็ยิ่งรักแก้วมากขึ้นทุกที  จนวันหนึ่งคุณแดงไม่สบาย แก้วคอยดูแล  คุณแดงเลยสารภาพว่าตนรักแก้ว แก้วกระอักกระอ่วน เพราะไม่อยากได้ชื่อว่าเป็นคนเนรคุณ และยังรักปักใจกับคุณน้ำทิพย์อยู่ เลยตอบปฏิเสธคุณแดงไป  พระนิติธรรมแอบได้ยินเข้าก็ชื่นชมว่าแก้วเป็นคนดี ไม่กินบนเรือนขี้รดบนหลังคา

แต่แก้วเองไม่สามารถทนสภาพนี้ต่อไปได้ เลยหนีไปขอความช่วยเหลือจากแม่นิ่ม  แม่นิ่มนึกถึงน้ำใจที่แก้วมีให้ เลยเขียนจดหมายฝากแม่น้อมแม่ของตนมา ให้รับแก้วมาอยู่ด้วย โดยเปลี่ยนชื่อใหม่ว่า “รอด”  แก้วทำงานอย่างขยันขันแข็งอยู่ในร้านธูป จนเป็นที่ชื่นชมของทุกคน  ขณะที่ คุณแดงอาการทรุดลงเพราะห่วงแก้ว พระนิติธรรมเลยบอกว่าแก้วยังไม่พ้นสภาพทาส เลยไม่กล้าอาจเอื้อม แต่ถ้าแก้วเป็นไทเมื่อไหร่ และรับราชการจนก้าวหน้า ตนก็จะไม่ขัดขวาง  คุณแดงมีความหวัง เลยมีกำลังใจต่อสู้จนหายป่วย

พระนิติธรรมได้เลื่อนเป็น “พระยานิติธรรมธาดา” มีอนาคตไกลมาก  และยิ่งแสดงท่าทีรักชอบน้ำทิพย์อย่างเปิดเผย แม้พระยาไชยากรจะไม่ชอบหน้า และรังเกียจว่าจนกว่าตน  แต่ศักดิ์พระยาก็เสมอกัน แถมหนุ่มแน่นกว่า อนาคตน่าจะได้ดีกว่านี้  เลยกระอักกระอ่วน พูดอะไรไม่ออก  มาโนชเองก็กลัวว่าจะเสียคุณน้ำทิพย์ไป เลยให้พ่อมาขอหมั้นคุณน้ำทิพย์ไว้ก่อน  คุณน้ำทิพย์ไม่พอใจ แต่ก็ขัดพ่อไม่ได้เลยต้องยอม  พระยานิติธรรมรู้ข่าว ก็พยายามห้ามปราม  แต่คุณน้ำทิพย์กลับสารภาพว่าตนไม่เคยรักพระยานิติธรรมมาก่อน คนที่ตนรักคือแก้วเท่านั้น  ทำให้พระยานิติธรรมเสียใจมาก แต่ก็ยอมรับอย่างลูกผู้ชาย

แก้วทำงานอยู่ที่ร้านธูปจนเป็นที่รักของทุกคน โดยแก้วสนิทกับ ตุ๊กตา เด็กสาวหน้าตาสะสวยคนหนึ่งแบบพี่น้อง  ตุ๊กตาเป็นคนอาภัพ กำพร้าพ่อแม่ ต้องมาอาศัยญาติอยู่  พอตุ๊กตาโตเป็นสาว ญาติก็คิดจะปล้ำ แต่แก้วช่วยเอาไว้ได้ทัน  เลยพาตุ๊กตาหนีมาขออยู่กับพระยานิติธรรม  ตุ๊กตาเห็นหน้าพระยานิติธรรมครั้งแรก ก็ตกหลุมรักทันทีแม้อายุจะห่างกันถึงยี่สิบปี  โดยตุ๊กตาทำงานรับใช้พระยานิติธรรมและคุณแดงอย่างดี เพื่อทดแทนบุญคุณ  ในขณะที่พระยานิติธรรมกำลังอกหัก เลยเคว้ง และตุ๊กตาก็เป็นคน สวย น่ารัก ช่างเอาใจ  ทำให้ทั้งคู่มีความสัมพันธ์กันในที่สุด

ฝ่ายบุญเจิมหนีมากับคอก ต้องลำบากลำบนเอาตัวรอด  แต่คอกก็ดูแลบุญเจิมอย่างดี จนเกิดเป็นความผูกพัน  บุญเจิมเสียใจที่ฆ่าพี่ชาย และต้องเสียความบริสุทธิ์ให้กับเข้มไป จนไม่มีหน้าพบแก้วอีกแล้ว  คอกอยู่ใกล้บุญเจิมทุกวัน ก็เริ่มหลงในความสวยของบุญเจิม จนในที่สุด ทั้งคู่ก็กลายเป็นสามีภรรยากัน  จนกระทั่งบุญเจิมรู้ว่าแก้วถูกใส่ร้ายว่าฆ่าบุญมี และกำลังถูกตามล่าตัว  บุญเจิมเลยไปสารภาพกับตำรวจว่าตนเป็นคนทำ แก้วไม่เกี่ยว  ตุลาการเลยตัดสินให้แก้วพ้นผิด และจำคุกบุญเจิมยี่สิบปี

คอกเสียใจมาก เลยหนีกระเซอะกระเซิงจนมาพบแก้วโดยบังเอิญ  แก้วชวนคอกมาอยู่ด้วยกัน และสัญญาว่าบุญเจิมออกจากคุกเมื่อไหร่ จะดูแลบุญเจิมอย่างดี  ขณะนั้นเอง ก็ถึงปีที่แก้วพ้นจากทาสตามที่รัชกาลที่ 5 ประกาศไว้  แก้วไปสักว่าพ้นจากทาส และไปบวช โดยมีคอกขอตามเป็นลูกศิษย์  แก้วตั้งใจบวชสามพรรษาให้ได้เปรียญห้าประโยค จะได้เอาไปรับราชการต่อไปได้  แต่แก้วก็ได้ข่าวว่ากิ่งโดนขังมานานจนเจ็บหนัก เลยรีบไปเยี่ยมแม่เพื่อให้แม่ได้เห็นผ้าเหลืองเป็นครั้งสุดท้าย

กิ่งดีใจที่ลูกเป็นไท และได้บวช ก่อนจะสิ้นใจอย่างสงบ  โดยมีคุณน้ำทิพย์กับคุณแดงคอยให้ความช่วยเหลือดูแลกิ่งมาตลอด  ทั้งสองสาวรู้ว่าต่างฝ่ายต่างเป็นศัตรูหัวใจ แต่ก็ไม่ได้ลุกขึ้นมาแย่งชิงอะไรกัน  แถมต่อมา คุณแดงป่วยเป็นวัณโรค คุณน้ำทิพย์ก็ยังช่วยดูแลอย่างดี แต่คุณแดงร่างกายอ่อนแออยู่แล้วเลยเจ็บหนักขึ้นเรื่อยๆ  ก่อนตาย คุณแดงขอพบพระแก้วและขอให้พระแก้วบวชไม่สึก แต่พระแก้วบ่ายเบี่ยงคุณแดงเลยรู้ว่าพระแก้วไม่มีใจให้ตน แต่มีใจให้คุณน้ำทิพย์  คุณแดงเสียใจสุดๆแต่ก็อวยพรให้คุณน้ำทิพย์ก่อนจะขาดใจตายไป

ในขณะที่พระยาไชยากรก็ไม่เลิกจองเวร กราบบังคมทูลขอให้มีการพลิกคดีขึ้นใหม่  โดนยืนยันว่าแก้วเป็นคนฆ่าบุญมีให้ได้  ในหลวงทรงสวบสวนคดีใหม่ จนรู้ว่าพระยาไชยากรฝีนพระบรมราชโองการ ไม่ยอมให้ลูกทาสที่เกิดปีมะโรง ไปสักพ้นจาการเป็นทาส  เลยมีรับสั่งไม่ให้พลิกคดี และเอาโทษพระยาไชยากรจนต้องออกจากราชการ  พระยาไชยากรช็อกกับเรื่องนี้มาก ที่ตนต้องเสื่อมวาสนา แม้จะยังร่ำรวยแต่ก็ไม่มีอำนาจอีกต่อไป  จนคิดแค้นแก้วสุดๆ มาโนชเลยสั่งให้เข้ม พลอย ไปลอบฆ่าแก้วทั้งผ้าเหลือง โดยไม่กลัวบาปกรรม  เข้มเผากุฏิพระแก้ว และให้พลอยดักพุ่งฉมวกฆ่าพระแก้ว  แต่คอกเข้ามาบังไว้เลยโดนฉมวกจนตาย  พลอยกับเข้มตกใจเลยรีบหนีไป

แก้วจำเป็นต้องสึกทั้งๆที่ยังไม่ได้เรียนตามที่ตนตั้งใจ  พระยานิติธรรมเลยพาแก้วไปฝากทำงานที่กระทรวงยุติธรรม เป็นข้าราชการชั้นผู้น้อย  แต่ก็ทำให้แก้วได้เรียนรู้งานกฎหมายมากขึ้น  ในขณะที่ตุ๊กตาตั้งท้องกับพระยานิติธรรม  พระยานิติธรรมอายที่จะแต่งงานและยกย่องตุ๊กตาเป็นคุณหญิง แต่ก็รักตุ๊กตากับลูกมากจนไม่รู้จะทำยังไง  แก้วจึงบอกให้พระยานิติธรรมทำแบบพระยาไชยากร ด้วยการเช่าบ้านให้ตุ๊กตาอยู่ไปก่อน  แม้ตุ๊กตาจะเสียใจมาก แต่ความรักที่มีต่อพระยานิติธรรมเลยทำให้ทนได้ทุกอย่าง

พระยาไชยากรหมดอำนาจวาสนาก็คิดมากจนล้มป่วย  คุณน้ำทิพย์ดูแลพ่อไม่ไหว เพราะทาสออกไปหลายคน  เลยไปขอให้แม่นิ่มย้ายมาอยู่ที่เรือน แม่นิ่มดูแลพระยาไชยากรอย่างดี และนอบน้อมกับคุณน้ำทิพย์มาก จนคุณน้ำทิพย์ก็สนิทใจที่จะรับแม่นิ่มเป็นแม่เลี้ยงของตน แม้อายุจะห่างกันไม่กี่ปี  ในขณะที่มาโนชไม่เห็นหัวพระยาไชยากรมากขึ้นทุกที และไม่คิดจะแต่งงานกับคุณน้ำทิพย์อีก เพราะหมดประโยชน์  แต่ก็ยังหลงในความสวยของคุณน้ำทิพย์ เลยคิดจะฉุดมาข่มขืนและเลี้ยงเป็นเมียน้อยต่อไป

มาโนชต้องเสียเงินปิดปากพลอย เข้ม ที่หนีคดีฆ่าคอก จนรำคาญมากขึ้นทุกที  เลยจ้างพวกอั้งยี่ไปฆ่าพลอย เข้ม  พลอยตาย แต่เข้มหนีไปได้ เลยคิดจะล้างแค้นด้วยการไปเล่าเรื่องทั้งหมดให้แก้วฟัง  แก้วให้เข้มตามสืบจนรู้ว่ามาโนชคิดจะหลอกคุณน้ำทิพย์ไปข่มขืน  แก้วเลยซ้อนแผนจนมาโนชถูกจับ มาโนชพยายามหนีจนตกตึกตาย สมกับเวรกรรมที่ทำมาตลอด และทำให้พระยาไชยากรตาสว่าง ไม่บังคับให้คุณน้ำทิพย์แต่งงานอีก

ต่อมา พระองค์เจ้าระพีพัฒนศักดิ์ ได้ขึ้นเป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม  และได้ทรงเปิดโรงเรียนสอนกฎหมายขึ้น แก้วเข้าไปเรียนจนจบเนติบัณฑิตและได้เป็นผู้พิพากษาสมใจ โดยได้บรรดาศักดิ์เป็น “หลวงรัตนอรรถชัย” พระยานิติธรรมก็ได้เลื่อนเป็นถึง “เจ้าพระยานิติธรรมธาดา” เช่นกัน  แก้วในวัย 30 เลยมาขอเจ้าพระยานิติธรรมให้เป็นเถ้าแก่ไปสู่ขอคุณน้ำทิพย์ให้ตน  พระยาไชยากรหมดสิ้นวาสนาแล้ว เลยไม่มีทางบ่ายเบี่ยง แถมเจ้าพระยานิติธรรมยังยื่นข้อเสนอจะรับพระยาไชยากรกลับมารับราชการอีกครั้ง  พระยาไชยากรจึงตกลงทันที แม้จะเจ็บใจที่ต้องรับลูกทาสในเรือนเป็นเขยก็ตาม

คุณน้ำทิพย์ได้สมหวังกับแก้ว  แต่รู้สึกว่าแม่นิ่ม กับ ตุ๊กตา ยังคงไม่ได้รับความเป็นธรรมอยู่  เพราะถึงแม้จะเลิกทาสไปแล้ว แต่ผู้หญิงที่ตกเป็นเบี้ยล่างผู้ชาย ไม่มีกฎหมายใดยกเลิกได้ ยิ่งถ้าผู้หญิงคนนั้นรักผู้ชายด้วยแล้ว ก็จะยอมเป็นทาสรักของชายโดยไม่ปริปากบ่น  คุณน้ำทิพย์จึงขอให้พ่อกับเจ้าพระยานิติธรรมยกย่องแม่นิ่ม ตุ๊กตา ให้สมเกียรติ ซึ่งทั้งคู่ก็ยอมตกลงโดยดี

แก้วทำตามที่สัญญากับคอก พอบุญเจิมพ้นโทษก่อนกำหนด ก็รับบุญเจิมมาดูแล  แต่บุญเจิมรู้สึกผิดและท้อแท้กับการตายของคอก จึงตัดสินใจบวชชีตลอดชีวิต

แก้ว คุณน้ำทิพย์ ในวัยชรากว่าหกสิบ  ยังคงเอาพวงมาลัยมาสักการะพระบรมรูปรัชกาลที่ 5 ตลอดทุกปี ในวันที่ 23 ตุลาคม  ด้วยสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ ที่ทำให้ทาสได้เป็นไท เป็นคนเสมอกับคนอื่น